Opeens vieren we samen thuis, met een groepje via een videoverbinding, online met de online-dienst.
Hier verzamelen we liturgische inzichten, tips, best practices.

Inhoud

  1. Tips voor thuis meevieren
  2. In Mijn Naam… Handreiking voor thuisvieren
  3. Protocol voor kerkdiensten na 1 juni/juli 2020
  4. Gemeentezang en andere muziek in diensten vanaf 1 juni/juli 2020
  5. Avondmaal en Doop na 1 juni/juli 2020
  6. Virtueel vieren (1)
  7. Teksten, gebeden, liederen
  8. Links

    9. Zingen en gemeentezang in tijden van corona

    Tips voor thuis meevieren

    Voorlopig zijn er geen kerkdiensten meer. De ene zondag was er een als alle andere, de daaropvolgende een met allerlei aanpassingen – kleine bekertjes, geen collectezakken door de rijen, geen handen schudden – en toen zaten we opeens thuis achter de laptop. Dat zal de komende tijd de realiteit zijn.
    Het is geweldig dat internet deze mogelijkheid biedt. Tegelijk is en blijft het vreemd. Zijn er manieren die meewerken om niet alleen maar op afstand naar de dienst (of het alternatief daarvoor) te kijken, maar om ook echt mee te kunnen vieren? Een paar suggesties:

    1. Creëer een goede omgeving. Dat kan gewoon in je eigen woonkamer. Zet naast de laptop bijvoorbeeld een mooie bos bloemen, een brandende kaars, een betekenisvolle afbeelding die met Bijbel en geloof te maken heeft.

    2. Zorg dat je een tijdje voordat de viering begint al vast klaar zit. Je kunt als ‘start’ een kaars aansteken – een brandende kaars is allereerst symbool van de Opgestane Heer, tegelijk helpt een brandende kaars ook bij tot rust komen, concentratie oproepen, je open te stellen voor de Schepper van het Licht. Heb je kinderen, laat een van hen dan de kaars aansteken. Wordt ook in de dienst een kaars aangestoken, steek dan de eigen kaars gelijktijdig aan.

    3. Waar zit je en hoe? Relaxed op de bank? Zittend in bed? Het kan, natuurlijk. Tegelijk zijn dat geen actieve, betrokken zithoudingen. Vraag je af: wat is voor mij, voor ons, een aandachtige en betrokken zithouding?

    4. Hoe gaat het met zingen, met vaste onderdelen van de dienst die mee door de gemeente worden uitgesproken? Het is kaal om in je eentje of alleen met de huisgenoten te spreken of zingen. Maar is zwijgen een goed alternatief? Of aanhoren? Probeer gewoon mee te doen en dan zal het vast wel wennen. Een goed begin is het meespreken van het Onze Vader (als dat deel uit maakt van de voorbede).

    5. Hoe gaat het met bidden? Neem je ook nu de gebedshouding aan? Doe je het juíst nu?

    6. De dienst is afgelopen. Laat het even bezinken. Blaas dan de kaars uit, sluit de laptop, sluit i-pad of computer af.

    7. Tijd voor koffie. Tijd voor app-contact met huiskringgenoten. Wens elkaar een gezegende zondag. Schrijf een kaartje voor een kwetsbare zuster of broeder.

    8. Tot slot: hoe ging het met de collecte? Was daar in de dienst de mogelijkheid voor, via een QR-code? Niet? Maak dan nu je gaven over. Een kerkdienst zonder dat is niet volledig.

    Virtueel vieren (1)

    Een online kerkdienst – hoe doe je dat? Er is inmiddels uitgebreide ervaring met het streamen van kerkdiensten, maar dan gaat het om ‘normale’ diensten die via een (live)stream bekeken kunnen worden.
    De situatie is nu heel anders. De kerk is leeg. Het gaat niet om enkelingen die thuis meekijken want iedereen zit thuis. Wat doet dat met mensen, met liturgie? Wat vraagt het van ons?

    vier ervaringen
    Vier mensen keken allemaal naar dezelfde online dienst. Het was een dienst die globaal de gewone gang van zaken volgde. De dienst werd gedaan door twee personen: een ouderling en de predikant. Voor de gemeentezang waren er YouTube-filmpjes. Na afloop van de dienst, tijdens gezamenlijk koffiedrinken via Facetime kregen de vier de vraag voorgelegd: ‘Hoe was jij betrokken bij deze dienst? Was je vooral toeschouwer – keek je naar een kerkdienst – of was je deelnemer? En zo ja, wat maakte dat je van kijker deelnemer werd?’

    Ik werd geen deelnemer

      ‘Ik bleef kijker. Waardoor? Er waren te veel woorden, veel te veel woorden. Bij de liederen kreeg je YouTube-filmpjes te zien, opeens een andere omgeving, een heel andere sfeer, opeens wél samengekomen mensen in beeld maar dan uit een heel andere context. Dat werkte voor mij nou niet echt verbindend, eerder vervreemdend. Vorige week zag ik een dienst waarin een klein groepje uit de gemeente ‘live’ zong, dat maakte wel verbinding, omdat het echt was, op hetzelfde moment en dezelfde plaats.’

      ‘Ik keek heel weinig naar het scherm, je zag alleen maar de dominee. Dan luister ik liever. Bij mij kwam het votum diep binnen: het belijden van onze afhankelijkheid, ‘Onze hulp is in de naam van de Heer…’ Dat gaat nog wel eens aan me voorbij, maar nu beslist niet!’

      ‘Als ik anderen zie zingen, ga ik kijken, niet meezingen. Verder heb ik erg het beeld gemist. Je zou bij dit type vieringen, een intieme ruimte kunnen creëren, met liturgische symbolen zoals een bijbel, de doopvont, iets wat verwijst naar het avondmaal. Nu kijk je toch vooral naar een persoon in een lege kerk. Of alleen maar die persoon met een stukje achtergrond.’

      ‘De predikant keek voortdurend in de lens. Dus werd ik voortdurend aangekeken. Dàt is raar, in een gewone dienst gebeurt dat ook niet. Ik snap het wel, maar als je kijkt naar het effect dan is het niet natuurlijk. Dan werkt zo nu en dan een blik in de camera, denk ik, beter. Bij bepaalde zinnen, of bij de overgang van het ene tekstgedeelte naar het andere, in een rustmoment. En op een ander moment kijk je dan juist niet, gun je mensen rust om het even te laten bezinken.’

    Het votum kwam diep bij me binnen

    Bij deze antwoorden

    Enkele waarnemingen bij het bovenstaande:

      • Bij dit type vieringen is er een letterlijke afstand. In een kerkdienst kom je fysiek samen in een speciaal voor dit doel bestemde ruimte. In en door dat samengekomen zijn, in en door dat wat je samen doet, ontstaat een bijzondere ruimte, een ruimte van ontmoeting en verbinding, een ruimte van heiligheid. Dat ontbreekt nu.

      • Wat breng je in beeld en wat niet? In een traditie waar kerkdienst vooral door de voorganger/predikant en het gesproken woord wordt bepaald, is dat voornamelijk degene die aan het woord is. De ruimtelijke context ontbreekt, en dat is zeker nu het geval.

      • Bij de twee genoemde punten geldt dat er in de hoofden van de ‘kerkgangers op afstand’ heel wat moet gebeuren. Bij de eerste zondagen gaat dat misschien nog wel, dan overheerst het gevoel ‘geweldig dat we toch zo samen kunnen komen’, maar het gaat inmiddels over een langere periode en dan is het eerste effect voorbij. Hoe kom je hieraan tegemoet?

    Er valt letterlijk een grote afstand te overbruggen

    Tip naar aanleiding van deze opmerkingen

    Creëer bij online diensten een visueel kader, een visuele ruimte waarbinnen de viering zich afspeelt. Daar staat de voorganger, er staat een brandende paaskaars, en verder bijvoorbeeld de avondmaalstafel of iets anders dat verwijst naar het avondmaal, doopvont, symbolische bloemschikking, opengeslagen bijbel, kunstwerk. Zorg dat het een harmonisch en rustig visueel geheel is. Denk ook aan kleurgebruik. Zo’n visueel kader kan intimiteit en verbondenheid creëren – het trekt de mensen díe ruimte in. De ruimte van ontmoeting met elkaar en met de Drie-ene God, de ruimte van heiligheid. De ontmoeting en de ruimte die helpt om het deze tijd vol te houden, uit te houden.
    ‘

    Creëer een visueel kader, een visuele ruimte waarbinnen de viering zich afspeelt.

    Avondmaal?

    Hoe ga je om met de viering van de Maaltijd van de Heer? Hoe doen we dat in de Stille Week, op de Paasmorgen?
    Er wordt druk over nagedacht en verschillende mogelijkheden worden geopperd, van niet vieren tot thuis vieren.
    Ook nu geldt: dit is een nieuwe, onbekende situatie. De besluiten worden genomen op plaatselijk niveau, zelfs in de huiskamers.
    Juist omdat dit een nieuwe en onbekende situatie is, reiken we hier een aantal aandachtspunten en invalshoeken aan.

    Aandachtspunten en invalshoeken

      • Hierboven, bij het onderdeel Virtueel vieren , werd duidelijk dat er een grote afstand overbrugd moet worden. Je bent niet samen in één ruimte, je mist ook dat die ruimte tot een geestelijke, heilige ruimte wordt, een plaats van ontmoeting. Allemaal naar dezelfde beelden op een scherm kijken, lost dat niet zomaar op. Dat doet heel de wereld altijd al, zonder dat er ook maar enig gevoel van verbinding ontstaat (hooguit is die er de volgende dag even, bij de koffieautomaat.) De fysieke verbinding ontbreekt; de zintuiglijke ervaring ontbreekt. Je zou kunnen zeggen: er is niet alleen letterlijk een grote afstand en een fragmentering, maar ook een liturgische afstand en een liturgische fragmentering.

      • Het Avondmaal is een viering in de gemeenschap van de kerk (de kerkgemeente ter plekke, de kerk van altijd en overal). Wat wil dat zeggen als die plaatselijke gestalte van de kerk is opgesplitst in allemaal kleine stukjes?

      • Bij de viering van het Avondmaal wordt duidelijk dat het van buiten tot ons komt. Het wordt ons gegeven. Dat wordt helemaal duidelijk als je het brood in de ontvangende handen gelegd krijgt.

      • Wat doet het met mensen als ze Avondmaal vieren in de eigen woonkamer met een stukje brood uit de eigen broodtrommel en een slokje wijn uit de eigen wijnfles?

      • We willen graag samen het Avondmaal vieren. En een Stille Week en Pasen zonder viering van de Maaltijd van de Opgestane Heer is amper voor te stellen. Maar de realiteit van dit moment is dat er tal van dingen niet mogelijk zijn. Ook dat was tot voor enkele weken amper voorstelbaar. Je kunt nu vol inzet allerlei oplossingen gaan zoeken. Tegelijk is het ook de kunst om het ontbreken voluit onder ogen te zien. In plaats van compensatie zoeken om alles zo normaal mogelijk te laten zijn, besef je dan dat het de realiteit is dat het leven op dit moment niet normaal is. Het is de kunst om die realiteit samen uit te houden, te doorleven.

      • Dit alles wil niet zeggen dat je dus niet thuis kunt vieren. Het is wel goed om jezelf eerst te bevragen op de bovenstaande punten, al was het maar omdat het niet om een gemakkelijk besluit gaat.

      • Is de keuze gevallen op vorm van digitale avondmaal vieren, bezin je dan op dat wat je in beeld brengt (zie daarvoor wat hierboven staat over het visuele kader).

      • Meevierders thuis hebben van te voren brood en wijn klaargezet. Niet op de alledaagse broodplank of in het gewone wijnglas, maar zo dat de bijzonderheid van dit brood en deze wijn zichtbaar wordt.

      • Ben je met meerdere personen, reik dan elkaar brood en wijn aan. Spreek daarbij de woorden ‘Het lichaam van Christus’, ‘Het bloed van Christus’. Of: ‘Brood uit de hemel’, ‘De wijn van het Koninkrijk’.

      • Ben je met anderen digitaal verbonden (bijvoorbeeld de huiskring), zeg deze woorden dan om beurten aan elkaar. Of via een ‘estafette’ waarbij iets duidelijk wordt van het doorgeven van wat je ontvangen hebt.

      • Het is een oude én springlevende gewoonte om elkaar voordat de communie zelf begint (waarbij ieder in de kring gaat staan, naar de tafel komt) elkaar de vrede van Christus te wensen. Eerst in beurtspraak tussen de voorganger en de gemeente, vervolgens wenst ieder de mensen om hem heen die vrede toe. Bij een digitale vorm van vieren kan dat ook via een videoverbinding. Besef: in die ander groet je het geheel.

      • Is de keuze gevallen op niet vieren, spreek dan samen af: de eerste zondag dat we weer samen in de kerk komen, vieren we Avondmaal, vol vreugde! Besef dat dit bewust uitgestelde vieren iets van de eschatologische verwachting – die eigen is aan de viering van de Maaltijd van de Heer – voelbaar maakt.

    Praktisch-theologische overwegingen

      • Hans Schaeffer, Overwegingen bij digitaal avondmaalvieren in tijden van corona. Download.


    Een ervaring

    Nooit eerder heb ik zo bewust avondmaal gevierd als toen, toen het juist niet gevierd kon worden

      We waren op vakantie in Engeland. Op zondagmorgen gingen we naar de dorpskerk van het plattelandsplaatsje waar we op dat moment waren. De predikant vertelde aan het begin van de dienst dat het avondmaal niet gevierd kon worden. Het was net de dag daarvoor besloten in de diocees waar deze kerk onder viel. Oorzaak: varkenspest, swine flue. Het was hoorbaar dat dit bericht hard aankwam, het avondmaal werd hier iedere zondag gevierd, het was onderdeel van de identiteit van deze kerkgemeenschap. Het was een hele zware beslissing geweest, vertelde de predikant, maar het moest, het kon niet anders. De evangelielezing van deze zondag was die van de broodvermenigvuldiging, een gebeurtenis die vanouds met avondmaal in verband is gebracht. In de preek verbond de predikant op indrukwekkende wijze deze schriftlezing met het voorlopig niet kunnen vieren van het avondmaal. Nooit eerder heb ik zo bewust avondmaal gevierd als toen, juist door het niet te vieren. Juist door samen met deze gemeenschap in de pijn van de situatie samen te zijn. Ook dat was communie – met deze gemeenschap en samen met hen met God.

      Teksten, gebeden, liederen

      In het Liedboek staat een lied met als beginregel ‘Stil is de straat overal’ (LB 1003). Bijzonder toepasselijk deze weken.
      Op verzoek van internetpastor Otto Grevink (van www.mijnkerk.nl) schreef Gert Landman bij dit lied vier extra coupletten, ‘coronacoupletten’. Hij stelt deze coupletten vrij ter beschikking.

      Download hier het lied.
      Het lied is op YouTube te beluisteren: klik hier.

      In Mijn Naam… handreiking voor thuis vieren


      Naast de betrokkenheid op digitaal uitgezonden kerkdiensten, is er ook behoefte om zelf vorm te geven aan geestelijke ontmoeting, viering en gebed.
      Om daaraan structuur en vorm te geven, bieden de Theologische Universiteit Kampen en het Steunpunt Liturgie samen deze handreiking, onder de titel In Mijn Naam… (Matteüs 18: 20).
      Ieder week wordt er een nieuwe aflevering geplaatst. Zie verder hier

      Zie ook:

        • De corona-pagina van het Steunpunt Kerkenwerk
        • Het corona-dossier van het Diaconaal Steunpunt
        • Pagina met thuisvieringen van het Praktijkcentrum
        • Speciale website rond pastoraat in tijden van corona, uitgaande van de Theologische Universiteit Kampen, de Protestantse Theologische Universiteit en de Tilburg School of Catholic Theology.